BENTUK-BENTUK PANTUN

Bentuk Pantun :Pantun Melayu terbina dalam bentuk berangkap, mengandungi bahagian pembayang/sampiran dan maksud. Bentuk pantun terbahagi kepada rangkap pantun dua baris/kerat, empat baris/kerat, enam baris/kerat, lapan baris/kerat, dua belas baris/kerat dan tiga puluh baris/kerat. Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga (1998:977), pantun ialah puisi lama yang bisanya terdiri daripada empat baris dalam tiap-tiap rangkap. Dalam setiap rangkap terdapat dua baris pertama yang merupakan pembayang maksud dan selainnya ialah maksud yang hendak disampaikan.
Pantun mempunyai rangkap-rangkap berasingan. Setiap rangkapnya terbina daripada baris-baris yang sejajar dan berpasangan seperti 2, 4, 6, sehingga 16. Rangkap yang paling umum ialah yang mempunyai empat baris serangkap.Rangkap yang genap adalah melambangkan keindahan kerana orang Melayu penting sesuatu yang telah di susun rapi, tapi menarik. Pembentukan rangkap berdasarkan baris ini telah menjeniskan pantun Melayu iaitu pantun dua kerat (pameo atau pantun kilat), pantun empat kerat, pantun enam kerat, pantun lapan kerat dan seterusnya hingga pantun enam belas kerat. Terdapat juga pantun yang wujud secara berkait yang dinamakan pantun berkait, (Zainal Abidin Bakar, 1991) dan biasanya dalam bentuk empat kerat.
Setiap baris mengandungi kata dasar antara 4-5 patah perkataan, dengan jumlah suku kata antara lapan hingga dua belas. Yang biasanya ialah lapan hingga sepuluh suku kata dalam sebaris.
Setiap stanza/rangkap pantun mempunyai dua unit atau kuplet iaitu unit/kuplet pembayang/sampiran (separuh jumlah baris bahagian pertama) dan unit/kuplet maksud (separuh jumlah baris bahagian kedua).
Mempunyai skema rima hujung yng tetap iaitu a-b,a-b dengan sedikit variasi a-a, a-a, a-b, a-a, a-b, b-a dan sebagainya. Tetapi lumrahnya ialah a-b,a-b.
Setiap rangkap pantun merupakan satu keseluruhan, iaitu mengandungi satu fikiran yang bulat dan lengkap yang dapat dikesan melalui maksud pantun dalam rangkap tersebut. Walaubagaimanapun terdapat juga pantun yang tidak lengkap jika hanya satu rangkap sahaja seperti pantun berkait.
Pendeta Za’ba dalam bukunya Pelita Bahasa Melayu III mengatakan bahawa pantun ialah karangan berangkap yang menjadi milik bangsa Melayu dan mempunyai semangat Melayu. Pantun merupakan wadah bagi orang Melayu dalam menggambarkan pencapaian kognitif atau fikiran, falsafah, sikap dan perasaan mereka. Ini mencakupi perasaan hiba, suka, duka, sindir, giat, berkasih sayang, pujuk cumbu dan sebagainya.
Tegasnya, pantun boleh diertikan sebagai karangan berangkap atau puisi milik masyarakat Melayu yang terciri dengan kehadiran sampiran atau pembayang dan mempunyai pola rima tertentu, sama ada a b, ab ab, abc abc, abcd abcd, abcde abcde….n. n ialah jenis pantun. Contohnya, jika n ialah jenis pantun 16 kerat, maka pola rimanya ialah abcdefgh abcdefgh. Terdapat 8 baris sampiran dan 8 baris maksud.
Menurut Abdul Halim “R” dalam kertas kerjanya yang bertajuk”Pemantapan Pantun,” terdapat satu lagi keistimewaan pantun yang boleh di ketengahkan ke alam sastera. Keistimewaan yang dimaksudkan itu ialah dalam “Pantun Samarima.” Yakni rimanya sama untuk semua perkataan yang sejajar atau sepasang dengannya.Rima pantun pula tersusun dalam bentuk yang tetap seperti ab/ab atau abc/abc dan seterusnya. Walau bagaimanapun, penciptaan pantun di Alam Melayu memperlihatkan pelbagai ciri kreativiti masyarakat setempat hingga melahirkan beberapa ciri kelonggaran dalam bentuk dan rima pantun yang dihasilkan. Rujuk Harun Mat Piah, 1989, Puisi Melayu Tradisional, untuk huraian terperinci tentang bentuk pantun Melayu.
Pantun Dua BarisAda ubi ada batas,Ada budi ada balas.Pantun Empat BarisPulau Pandan jauh ke tengah,Gunung Daik bercabang tiga;Hancur badan dikandung tanah,Budi yang baik dikenang juga.





Pantun Enam BarisApa didapat orang memburu,Dapat rusa jantan betina,Sedang bersembunyi di celah batu;Bila mendapat bunga yang baru,Bunga yang lama tiada berguna,Adat dunia sudah begitu.
[Petikan daripada Kumpulan Pantun Melayu susunan Zainal Abidin Bakar, Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1991, halaman 319]Pantun Lapan BarisRumpun rotan di kota alam,Ditebang dibelah empat,Tumbuh serumpun di seberang,Selasih muara sungai;Penglihatan usah diperdalam,Pandang nan usah dipertepat,Adik di dalam tangan orang,Maksud rasa tak akan sampai.
[Petikan daripada Pantun Melayu, Balai Pustaka, 1958, halaman 68]Pantun Dua Belas BarisAnak jintayu dari hulu,Disambar ombak Laut Cina,Dibawa terbang ke perahu,Hinggap minum ke muara,Anak ikan berkeliaran;Kamilah tahu dari dahulu,Adik jauhari bijaksana,Membuhul tidak membeku,Mengulas tidak mengesan,Meratap langit dengan bicara,Bumi tidak ketirisan.[Petikan daripada Puisi Melayu Tradisi susunan Mohd. Yusof Md. Nor dan Abd. Rahman Kaeh, Penerbit Fajar Bakti, 1985, halaman 20]




Pantun BerkaitAngsana berpucuk di atas batu,Pucuk digangsa beribu-ribuan;Ada bunga di naung batu,Kuntumnya kaca tangkainya embun.Pucuk digangsa beribu-ribuan,Kembang diuca balik beroleh;Kuntumnya kaca tangkainya embun,Dipandang sahaja diambil tak boleh.Kembang diuca balik beroleh,Tambang garam di dalam sekoci;Dipandang sahaja diambil tak boleh,Bertambah geram di dalam hati.[Petikan daripada Warisan Puisi Melayu susunan Mohd. Taib Osman, Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1975, halaman 28]


Sejarah Asal Pantun
Keistimewaan bahasa pantun telah menarik minat ramai pengkaji dan telah banyak pendapat dikeluarkan tentangnya. Kata asal pantun dan ertinya telah dibincangkan dengan panjang lebar oleh Pijnappel, Hoessein Djajadiningrat, Zainal Abidin Ahmad, Wilkinson, Winstedt, Van Ophuijsen dan lain-lain lagi. Sesungguhnya pantun mendapat sorotan dan kritikan yang cukup luas daripada kalangan Sarjana Melayu dan Orientalis Barat. Sarjana dan penulis Melayu seperti Profesor Dr. Muhammad Haji Salleh, Profesor Dr. Md Salleh Yaapar, Tajul Kelantan, Darus Ahmad, Dr. Harun Mat Piah, Zainal Abidin Bakar, Jamilah Haji Ahmad, Samad Ahmad, Zakaria Hitam, Asmad, Gazali Dunia, Yahya Ismail dan puluhan nama lagi turut memartabatkan kembali keistimewaan pantun dalam masyarakat Malaysia mutakhir.
Di samping puluhan nama orientalis dan Sarjana Barat yang tidak jemu-jemu mengkaji dan memasyurkan pantun Melayu termasuklah R.O. Winstedt, H. Overbeck, A.W. Hamilton, M.G. Emies, C.Hooykaas, L. Philip Thomas, R.J. Wilkinson, C. Hugh Holman, Rene Daillie dan sebagainya yang terdapat sama ada di Amerika Syarikat, Great Britaian, Peranchis dan sebagainya turut sama memperkenalkan pantun dalam masyarakat Eropah dan dunia antarabangsa menerusi kajian dan buku-buku karangan mereka.
Sarjana dan penulis berketurunan Cina seperti Goh Then Chye (Loo Mun), Liaw Yock Fang, Phoon Mun Kwong, F.L. Wong dan sebagainya ikut membantu menyebarluaskan kefahaman masyarakat dunia terhadap keunggulan pantun yang sudah diakui sebagai satu-satunya genre kesusasteraan Melayu yang asli, indah dan tidak lapuk ditelan zaman dan sentiasa mengikut rentak perubahan dengan mesejnya yang semasa.
Van Ophusyen mengatakan bahawa pantun adalah seperti ende-ende bahasa Batak. Pendeta Za’ba mengatakan pantun merupakan puisi Melayu tertua yang hampir sama dengan bangsa Melayu sendiri. Wujud perbezaan pendapat antara Za’ba dengan Van Ophusyen. Sesungguhnya kaum Batak hanya satu kaum sahaja daripada bangsa Melayu. Kajian Van Ophusyen sendiri telah memperkukuhkan pendapat Pendeta Za’ba tentang asal pantun.






Rujukan

Ahmad Kamal Abdullah (1989). Unsur-Unsur Islam Dalam Puisi Melayu Moden. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Harun Mat Piah (1997). Puisi Melayu Tradisional. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Zainal Abidin Bakar (1983). Kumpulan Pantun Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Kurik-Kundi Merah Saga Kumpulan Pantun Lisan Melayu (2002). Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Kamus Dewan Edisi Ketiga.(1998).Kuala Lumpur:Dewan Bahasa dan Pustaka.


Permata Timur(1998). Persatuan Kesusasteraan Bandingan Malaysia.

Bentuk Pantun :Pantun Melayu terbina dalam bentuk berangkap, mengandungi bahagian pembayang/sampiran dan maksud. Bentuk pantun terbahagi kepada rangkap pantun dua baris/kerat, empat baris/kerat, enam baris/kerat, lapan baris/kerat, dua belas baris/kerat dan tiga puluh baris/kerat. Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga (1998:977), pantun ialah puisi lama yang bisanya terdiri daripada empat baris dalam tiap-tiap rangkap. Dalam setiap rangkap terdapat dua baris pertama yang merupakan pembayang maksud dan selainnya ialah maksud yang hendak disampaikan.
Pantun mempunyai rangkap-rangkap berasingan. Setiap rangkapnya terbina daripada baris-baris yang sejajar dan berpasangan seperti 2, 4, 6, sehingga 16. Rangkap yang paling umum ialah yang mempunyai empat baris serangkap.Rangkap yang genap adalah melambangkan keindahan kerana orang Melayu penting sesuatu yang telah di susun rapi, tapi menarik. Pembentukan rangkap berdasarkan baris ini telah menjeniskan pantun Melayu iaitu pantun dua kerat (pameo atau pantun kilat), pantun empat kerat, pantun enam kerat, pantun lapan kerat dan seterusnya hingga pantun enam belas kerat. Terdapat juga pantun yang wujud secara berkait yang dinamakan pantun berkait, (Zainal Abidin Bakar, 1991) dan biasanya dalam bentuk empat kerat.
Setiap baris mengandungi kata dasar antara 4-5 patah perkataan, dengan jumlah suku kata antara lapan hingga dua belas. Yang biasanya ialah lapan hingga sepuluh suku kata dalam sebaris.
Setiap stanza/rangkap pantun mempunyai dua unit atau kuplet iaitu unit/kuplet pembayang/sampiran (separuh jumlah baris bahagian pertama) dan unit/kuplet maksud (separuh jumlah baris bahagian kedua).
Mempunyai skema rima hujung yng tetap iaitu a-b,a-b dengan sedikit variasi a-a, a-a, a-b, a-a, a-b, b-a dan sebagainya. Tetapi lumrahnya ialah a-b,a-b.
Setiap rangkap pantun merupakan satu keseluruhan, iaitu mengandungi satu fikiran yang bulat dan lengkap yang dapat dikesan melalui maksud pantun dalam rangkap tersebut. Walaubagaimanapun terdapat juga pantun yang tidak lengkap jika hanya satu rangkap sahaja seperti pantun berkait.
Pendeta Za’ba dalam bukunya Pelita Bahasa Melayu III mengatakan bahawa pantun ialah karangan berangkap yang menjadi milik bangsa Melayu dan mempunyai semangat Melayu. Pantun merupakan wadah bagi orang Melayu dalam menggambarkan pencapaian kognitif atau fikiran, falsafah, sikap dan perasaan mereka. Ini mencakupi perasaan hiba, suka, duka, sindir, giat, berkasih sayang, pujuk cumbu dan sebagainya.
Tegasnya, pantun boleh diertikan sebagai karangan berangkap atau puisi milik masyarakat Melayu yang terciri dengan kehadiran sampiran atau pembayang dan mempunyai pola rima tertentu, sama ada a b, ab ab, abc abc, abcd abcd, abcde abcde….n. n ialah jenis pantun. Contohnya, jika n ialah jenis pantun 16 kerat, maka pola rimanya ialah abcdefgh abcdefgh. Terdapat 8 baris sampiran dan 8 baris maksud.
Menurut Abdul Halim “R” dalam kertas kerjanya yang bertajuk”Pemantapan Pantun,” terdapat satu lagi keistimewaan pantun yang boleh di ketengahkan ke alam sastera. Keistimewaan yang dimaksudkan itu ialah dalam “Pantun Samarima.” Yakni rimanya sama untuk semua perkataan yang sejajar atau sepasang dengannya.Rima pantun pula tersusun dalam bentuk yang tetap seperti ab/ab atau abc/abc dan seterusnya. Walau bagaimanapun, penciptaan pantun di Alam Melayu memperlihatkan pelbagai ciri kreativiti masyarakat setempat hingga melahirkan beberapa ciri kelonggaran dalam bentuk dan rima pantun yang dihasilkan. Rujuk Harun Mat Piah, 1989, Puisi Melayu Tradisional, untuk huraian terperinci tentang bentuk pantun Melayu.
Pantun Dua BarisAda ubi ada batas,Ada budi ada balas.Pantun Empat BarisPulau Pandan jauh ke tengah,Gunung Daik bercabang tiga;Hancur badan dikandung tanah,Budi yang baik dikenang juga.





Pantun Enam BarisApa didapat orang memburu,Dapat rusa jantan betina,Sedang bersembunyi di celah batu;Bila mendapat bunga yang baru,Bunga yang lama tiada berguna,Adat dunia sudah begitu.
[Petikan daripada Kumpulan Pantun Melayu susunan Zainal Abidin Bakar, Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1991, halaman 319]Pantun Lapan BarisRumpun rotan di kota alam,Ditebang dibelah empat,Tumbuh serumpun di seberang,Selasih muara sungai;Penglihatan usah diperdalam,Pandang nan usah dipertepat,Adik di dalam tangan orang,Maksud rasa tak akan sampai.
[Petikan daripada Pantun Melayu, Balai Pustaka, 1958, halaman 68]Pantun Dua Belas BarisAnak jintayu dari hulu,Disambar ombak Laut Cina,Dibawa terbang ke perahu,Hinggap minum ke muara,Anak ikan berkeliaran;Kamilah tahu dari dahulu,Adik jauhari bijaksana,Membuhul tidak membeku,Mengulas tidak mengesan,Meratap langit dengan bicara,Bumi tidak ketirisan.[Petikan daripada Puisi Melayu Tradisi susunan Mohd. Yusof Md. Nor dan Abd. Rahman Kaeh, Penerbit Fajar Bakti, 1985, halaman 20]




Pantun BerkaitAngsana berpucuk di atas batu,Pucuk digangsa beribu-ribuan;Ada bunga di naung batu,Kuntumnya kaca tangkainya embun.Pucuk digangsa beribu-ribuan,Kembang diuca balik beroleh;Kuntumnya kaca tangkainya embun,Dipandang sahaja diambil tak boleh.Kembang diuca balik beroleh,Tambang garam di dalam sekoci;Dipandang sahaja diambil tak boleh,Bertambah geram di dalam hati.[Petikan daripada Warisan Puisi Melayu susunan Mohd. Taib Osman, Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1975, halaman 28]


Sejarah Asal Pantun
Keistimewaan bahasa pantun telah menarik minat ramai pengkaji dan telah banyak pendapat dikeluarkan tentangnya. Kata asal pantun dan ertinya telah dibincangkan dengan panjang lebar oleh Pijnappel, Hoessein Djajadiningrat, Zainal Abidin Ahmad, Wilkinson, Winstedt, Van Ophuijsen dan lain-lain lagi. Sesungguhnya pantun mendapat sorotan dan kritikan yang cukup luas daripada kalangan Sarjana Melayu dan Orientalis Barat. Sarjana dan penulis Melayu seperti Profesor Dr. Muhammad Haji Salleh, Profesor Dr. Md Salleh Yaapar, Tajul Kelantan, Darus Ahmad, Dr. Harun Mat Piah, Zainal Abidin Bakar, Jamilah Haji Ahmad, Samad Ahmad, Zakaria Hitam, Asmad, Gazali Dunia, Yahya Ismail dan puluhan nama lagi turut memartabatkan kembali keistimewaan pantun dalam masyarakat Malaysia mutakhir.
Di samping puluhan nama orientalis dan Sarjana Barat yang tidak jemu-jemu mengkaji dan memasyurkan pantun Melayu termasuklah R.O. Winstedt, H. Overbeck, A.W. Hamilton, M.G. Emies, C.Hooykaas, L. Philip Thomas, R.J. Wilkinson, C. Hugh Holman, Rene Daillie dan sebagainya yang terdapat sama ada di Amerika Syarikat, Great Britaian, Peranchis dan sebagainya turut sama memperkenalkan pantun dalam masyarakat Eropah dan dunia antarabangsa menerusi kajian dan buku-buku karangan mereka.
Sarjana dan penulis berketurunan Cina seperti Goh Then Chye (Loo Mun), Liaw Yock Fang, Phoon Mun Kwong, F.L. Wong dan sebagainya ikut membantu menyebarluaskan kefahaman masyarakat dunia terhadap keunggulan pantun yang sudah diakui sebagai satu-satunya genre kesusasteraan Melayu yang asli, indah dan tidak lapuk ditelan zaman dan sentiasa mengikut rentak perubahan dengan mesejnya yang semasa.
Van Ophusyen mengatakan bahawa pantun adalah seperti ende-ende bahasa Batak. Pendeta Za’ba mengatakan pantun merupakan puisi Melayu tertua yang hampir sama dengan bangsa Melayu sendiri. Wujud perbezaan pendapat antara Za’ba dengan Van Ophusyen. Sesungguhnya kaum Batak hanya satu kaum sahaja daripada bangsa Melayu. Kajian Van Ophusyen sendiri telah memperkukuhkan pendapat Pendeta Za’ba tentang asal pantun.






Rujukan

Ahmad Kamal Abdullah (1989). Unsur-Unsur Islam Dalam Puisi Melayu Moden. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Harun Mat Piah (1997). Puisi Melayu Tradisional. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Zainal Abidin Bakar (1983). Kumpulan Pantun Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Kurik-Kundi Merah Saga Kumpulan Pantun Lisan Melayu (2002). Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Kamus Dewan Edisi Ketiga.(1998).Kuala Lumpur:Dewan Bahasa dan Pustaka.


Permata Timur(1998). Persatuan Kesusasteraan Bandingan Malaysia.